الکس وطن خواه، مدیر مؤسس برنامه ایران در مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، می‌گوید: نقش شمخانی در پرونده هسته‌ای ایران چیزی است که ممکن است طعم تلخی برای ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه وی ایجاد کرده باشد.
سی ان ان/اخیراً در ماه مارس، دبیر شورای امنیت ملی ایران هنگام دست دادن با یک وزیر سعودی در یک معامله تاریخی که با میانجیگری چین انجام شده بود، خود را در صفحه اول برترین رسانه های خبری جهان یافت.
این شاید بزرگترین لحظه بین المللی در دوران حرفه ای علی شمخانی – و احتمالاً آخرین لحظه او بود. تقریباً سه ماه پس از آن جلسه، او برکنار شد.
رسانه های ایران گزارش دادند که شمخانی این هفته از سمت ده ساله خود به عنوان رئیس شورای عالی امنیت ملی ایران کناره گیری کرد. جایگزین او یک ژنرال کمتر شناخته شده از سپاه پاسداران ایران است که به گفته تحلیلگران، تجربه کمی در مسائلی فراتر از قلمرو نظامی دارد.
شمخانی ستاره نوظهور دیپلماسی ایران نامی بود که در سراسر خاورمیانه و در محافل دیپلماتیک در واشنگتن و اروپا شناخته شده است. او از سال ۲۰۱۳ مقام ارشد امنیت ملی کشور را برعهده داشت و پیش از آن در چند نقش مهم از جمله در سپاه و وزارت دفاع خدمت کرده بود.
اما در سطح بین المللی، این مرد ۶۷ ساله به خاطر کارهای دیپلماتیک اخیرش، به ویژه در پرونده هسته ای شناخته شده بود.
جاه طلبی فراوان
به گفته تحلیلگران، جایگزینی ناگهانی او در ایران غیرعادی نیست، زیرا دوره تصدی شمخانی به سادگی می توانست پس از یک دهه خدمت به پایان برسد. تحلیلگران می افزایند که شرایط پیرامون این تغییر ممکن است نشان دهنده نگرانی آیت الله خامنه ای رهبری انقلاب از مقاماتی باشد که ممکن است در کانون توجه قرار گیرند یا بیش از حد جاه طلب شوند.
الکس وطن خواه، مدیر مؤسس برنامه ایران در مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، می‌گوید: نقش شمخانی در پرونده هسته‌ای ایران چیزی است که ممکن است طعم تلخی برای ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه وی ایجاد کرده باشد.
وطن خواه به سی‌ان‌ان گفت: او در دو سال گذشته مذاکرات هسته‌ای را مدیریت کرده است و در حالی که با حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق اختلاف داشت، با رئیسی و امیرعبداللهیان نیز مشکلاتی داشت.
وی ادامه داد: برای رئیسی این احساس وجود داشت که شمخانی در مورد دستاوردهای سیاست خارجی ایران، به ویژه تنش زدایی با عربستان سعودی و امارات، تمام افتخارات را به دست می آورد.
وی افزود که رسانه های داخلی طی دو سال گذشته رئیسی و امیرعبداللهیان را به عنوان چهره های نمادینی که ممکن است دور از ذهن باشند و شمخانی را به عنوان تصمیم گیرنده واقعی به تصویر کشیده اند.
او گفت که ممکن است عناصری در رژیم ایران احساس کرده باشند که باید کرکره او را پایین بکشند، زیرا او برای منافع گروه‌های دیگر تهدید بسیار بزرگی خواهد شد.
به گفته کارشناسان، دبیر سابق امنیت ملی جاه طلب و دارای کارنامه گسترده ای بود، از نامزدی برای ریاست جمهوری در سال ۲۰۰۱ تا تصدی پست های کلیدی در سپاه و وزارت دفاع، درحالی که جانشین او چندان جایگاه بالایی ندارد.
عدنان طباطبایی، تحلیلگر ایران و مدیر عامل مرکز تحقیقات کاربردی در مشارکت با شرق (CARPO) به سی ان ان گفت که برکناری شمخانی ممکن است به سیاست جناحی در ایران نیز مربوط باشد.
وی با اشاره به اینکه نقش‌های سابق شمخانی از جمله مانند تنش‌زدایی ایران و عربستان نباید به نفع هیچ جناح سیاسی باشد، گفت: منصفانه است که تصور کنیم تصمیم‌های راهبردی اتخاذ شده در شورای عالی امنیت ملی، مانند تنش‌زدایی ایران و عربستان تحت تاثیر سمت های قبلی شمخانی، مثلا به عنوان وزیر دفاع، ممکن است وجهه شورا را به عنوان برنده این پیروزی های استراتژیک از کم رنگ کند.
به گفته تحلیلگران، اندکی پس از کناره گیری شمخانی از سمت خود در امنیت ملی، او به عنوان عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران منصوب شد و اکنون مشاور سیاسی [آیت‌الله] خامنه ای است، مسیری که به گفته تحلیلگران با مسیر شغلی چندین مقام ارشد سابق دیگر مشترک است.
مثلاً محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق که با [آیت‌الله] خامنه ای اختلاف داشت نیز به عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.
سینا طوسی، کارشناس ارشد غیر مقیم مرکز سیاست بین‌الملل در واشنگتن دی سی، می‌گوید: چنین پستی اغلب راهی برای پاداش دادن به یک مقام ارشد سابق برای خدماتشان و نزدیک نگه داشتن آنها به مراکز قدرت بوده است.
طوسی افزود: اما در حالی که ممکن است او هنوز واجد شرایط پست‌های ارشد آینده باشد، اهمیت نقش فعلی او ممکن است بسته به میزان دسترسی یا نفوذ شمخانی بر رهبری و میزان مشارکت او در فرآیندهای تصمیم‌گیری یا سیاست‌گذاری متفاوت باشد.
اما افول شمخانی آرام نبوده است. این مرد جدای از اختلافاتش با اعضای کلیدی کابینه، با رسوایی‌هایی نیز همراه بود، از جمله ارتباط او با علیرضا اکبری، شهروند دوتابعیتی بریتانیایی-ایرانی که در سال جاری توسط جمهوری اسلامی به اتهام جاسوسی و فساد به دار آویخته شد.
طوسی می‌گوید: او همراه با پسرانش به فساد مالی نیز متهم شد، اتهاماتی که در گذشته برای به حاشیه راندن افراد یا جناح ها استفاده شده است.
جانشین او کیست و انتظار می رود چه چیزی تغییر کند؟
شمخانی با یکی از فرماندهان سپاه پاسداران، علی اکبر احمدیان، جایگزین شد که به گفته تحلیلگران انتظار می رود نسبت به شمخانی مطیع تر و کمتر جاه طلب باشد.
طوسی با بیان اینکه تخصص احمدیان در راهبرد دفاعی و جنگ دریایی نیز ممکن است برای [آیت‌الله] خامنه‌ای مفید باشد، ادامه می‌دهد: احمدیان ممکن است به این دلیل به این سمت منصوب شده باشد که [آیت‌الله] خامنه‌ای به او به‌عنوان یک رهبر نظامی وفادار و با تجربه که می‌تواند چشم‌انداز و دستور کار او را اجرا کند، اعتماد دارد.
طباطبایی نیز می‌گوید که احمدیان قبل از هر چیز یک “استراتژیست امنیتی و نظامی” است و انتصاب او ممکن است با هدف “سیاست زدایی” از محاسبات امنیتی و تصمیم گیری های شورای امنیت ملی باشد.
نهاد عالی امنیتی ایران، شورای عالی امنیت ملی، به طور سنتی دارای دبیرانی با شخصیت های تراز بالا بوده که نقش های دیپلماتیک مهمی را ایفا کرده اند.
تحلیلگران می‌گویند که انتظار نمی‌رود در مورد سیاست‌های امنیت ملی ایران تغییرات زیادی ایجاد شود و تنش زدایی بین عربستان و ایران به ابتکار شمخانی نیز احتمالا دست نخورده باقی خواهد ماند.
اما برخی سوالاتی را در مورد سرنوشت توافق هسته‌ای که شمخانی در دو سال اخیر درگیر آن بوده است، مطرح می کنند.
مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ که رسماً به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته می‌شود، از سال ۲۰۲۱ و پس از خروج ایالات متحده از توافق در سال ۲۰۱۸ در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا، آغاز ها و پایان ها داشته است.
آخرین دور گفتگوها در سال گذشته متوقف شد و روابط ایران و غرب تنها پس از آن که تهران شروع به ارسال هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه در جنگ با اوکراین کرد، بیشتر تیره شد.
مشخص نیست که احمدیان چه موضعی در قبال توافق هسته‌ای اتخاذ خواهد کرد، اما کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که سیاست‌های شورای امنیت ملی تنها توسط دبیر شکل نمی‌گیرد و احتمالاً احمدیان به دنبال راهنمایی هایی از مقامات بالاتر در زنجیره فرماندهی است.
طباطبایی همچنین می‌گوید: باید دید که آیا علی اکبر احمدیان به اندازه علی شمخانی در سال گذشته در انظار عمومی حضور خواهد داشت یا خیر.