معاون وزیرخارجه دولت اصلاحات گفت: حتما طالبان امروز نسبت به طالبان ۲۵ سال پیش تفاوت های زیادی دارد. مسئولان کشور افغانستان با تجربه تر و حتی گاه پخته تر از طالبان در دوره گذشته عمل می کنند. اما بهرحال طالبان از اسلامی سخن می گوید که با فرهنگ ایرانیان و حتی اسلام به روایت جمهوری اسلامی ایران سازگار نیست.
به منظور بررسی و مرور بیست و پنجمین سالگرد قتل عام پرسنل کنسولگری ایران در مزار شریف افغانستان گفت وگویی داشته ایم با محسن امین زاده، معاون وزیرخارجه دولت اصلاحات که در ادامه می خوانید:
هفدم مرداد ماه بیست و پنجمین سالگرد قتل عام پرسنل کنسولگری ایران در مزار شریف افغانستان است. هنوز خاطره آن حادثه و آن ایام زنده است. پس از آن ایران درصدد حمله به افغانستان برآمد ولی حمله ای صورت نگرفت. اما در سال ۲۰۰۱ در حمله آمریکا به افغانستان با آمریکا همکاری کرد. اخیرا دکتر ظریف نیز در کلاب هاوس در این باره صحبت هایی کرده اند که باعث شد بیشتر به موضوع توجه شود. هدف این مصاحبه مرور آن ماجرا و پیامدهای آن است.
بله درست است. بهرحال رویداد قتل عام پرسنل کنسولگری ایران در مزارشریف، رویداد تلخ مهمی در تاریخ سیاست خارجی ایران و در تاریخ روابط ایران و افغانستان است و طبعا قرار نیست رویدادهای تاریخی تلخ فراموش شود. به ویژه وقتی جنایتی و قتل عامی واقع شده باشد. هر چند ظاهرا قتل عام پرسنل کنسولگری ایران در مزار شریف در سال های ۱۳۷۷ با سقوط رژیم طالبان در سال ۱۳۸۰ ارتباطی نداشت؛ ولی بهرحال هر دو رویداد عمیقا به سیاست ها و راهبردهای ایران در منطقه و افغانستان مربوط بود.
در سال ۱۳۷۷ ایران در واکنش به این جنایت اقدام به مانور نظامی گسترده ای در مرزهای افغانستان کرد اما نهایتا حمله ای صورت نگرفت. هر چند عده ای تلاش می کردند که ایران به افغانستان حمله کند و شهر هرات را اشغال کند.
بله طالبان به خاطر قتل عام فجیع در کنسولگری ایران در شهر مزارشریف باید تنبیه و مجازات می شد. البته تنبیه طالبان به معنای حمله نظامی به این کشور نبود. دولت و وزارت امور خارجه از ابتدا مخالف حمله نظامی به طالبان بودند. در میان شخصیت های برجسته نظامی هم حمله به افغانستان مخالفان جدی داشت اما عده ای از شخصیت های سیاسی و نظامی اصولگرا برای براه انداختن جنگ و حمله به شهر هرات تلاش می کردند. تلاش پشت پرده جناح تندرو داخلی برای ترغیب رهبری و مقامات عالی کشور برای حمله به افغانستان طبق خاطرات مرحوم رفسنجانی حیرت انگیز است. بهرحال با مخالفت شدید رئیس جمهور، وزارت خارجه، برخی فرماندهان ارشد نظامی و دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، تلاش های جنگ طلبانه خنثی شد و نهایتا با نظر صریح رهبری تلاش ها برای حمله به افغانستان منتفی شد. پس از آن وزارت امور خارجه ماموریت یافت که در صحنه بین المللی تلاش کند تا یک موضع اجماعی علیه این کشتار درجهان شکل بگیرد و حمایت های بین المللی از مخالفان طالبان که متحدان ایران بودند افزایش یابد. این فرآیند هم با موفقیت زیادی دنبال شد.
شواهد مختلف از جمله نوشته ها و مصاحبه های شما نشان می دهد که پس از این مرحله، وزارت امور خارجه و سپاه قدس در تحولات افغانستان از سال ۱۳۷۷ تا سال ۱۳۸۴، همکاری نزدیک و موثری داشته اند. آیا این روایت را تایید می کنید؟
بله . تا پیش از دولت اصلاحات عملکرد وزارت خارجه و نهادهای نظامی و اطلاعاتی در رابطه با افغانستان ملغمه ای پر هرج و مرج بود. در حدی که بخش مهمی از مشغله معاون وزیر خارجه انجام کارهایی بود که ارتباط چندانی به وزارت امور خارجه نداشت ولی وزارت خارجه به دلیل دخالت های پر حاشیه و مداوم و فعال نهادهای امنیتی و نظامی در امور دیپلماسی و نتایج مخرب آن دخالت ها و انفعال شدید وزارت خارجه در مقابل بخصوص سپاه، به این نتیجه رسیده بود که حداقل برای اطلاع از تحولات و نظارت حداقلی بر فعالیت سایر نهادها در حوزه هایی که برایش قابل مدیریت نبود، خودش هم کم و بیش وارد این نوع فعل وانفعالات بشود. یکی از چند مصداق بارز افغانستان بود. تلاش کردم که سایر نهادهای درگیر در افغانستان را به اقدامات هماهنگ با وزارت خارجه ترغیب کنم و وادارشان کنم تا تحت مدیریت سیاسی ـ راهبردی نهاد دیپلماسی قرار گیرند. از ماجراجویی فاصله بگیرند، به مقتضیات سیاسی احترام بگذارند، به تلاش برای رسیدن به راهبردهای مشترک تن بدهند و تقسیم کار میان این نهادها را عملا به رسمیت بشناسند و تحت هیچ شرایطی خود وارد حوزه دیپلماسی نشوند. با این تقسیم کار، وزارت امور خارجه و وزارت اطلاعات و سپاه قدس درطی دوره مدیریت من ارتباط قابل قبولی با هم داشتند و تحولات افغانستان یکی از شاخص ترین همکاری های میان نهاد دیپلماسی و نهاد نظامی یعنی سپاه قدس بود. تجربه ای که تا حدی در حمله آمریکا به عراق هم ادامه داشت اما در دولت احمدی نژاد همه این تدابیر تخریب و متوقف شد و عملا نهاد دیپلماسی از جایگاه خودش به عنوان متولی محوری دیپلماسی کشور، کنار گذاشته شد. البته خسارات و فرصت سوزی های خیلی زیادی هم برای نظامیان و هم برای دیپلماسی و در واقع برای کشور داشت. فرآیندی که من دنبال می کردم همزمان شد با تغییر فرمانده سپاه قدس و فرماندهی سردار سلیمانی که شخصیتی متواضع و منطقی داشت و ساماندهی چنین راهبرد و تقسیم کاری با وی در آن شرایط ممکن شد.
آنچه در افغانستان طی سالهای ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۴ گذشت، موفق ترین و موثرترین تجربه همکاری میان نهاد متولی سیاست خارجی و نظامیان کشور به ویژه سپاه قدس بود. بیشترین حد تقسیم کار حرفه ای صورت گرفت و در عین حال نتایج مورد انتظار طرفین نیز محقق شد.متاسفانه چنین تجربه همکاری در تحولات افغانستان که تا حد قابل قبولی در جریان حمله عراق به آمریکا و موارد دیگری نیز تداوم یافت، پس از دولت اصلاحات، در هیچ مورد دیگری محقق نشد. از سال ۱۳۸۴ نهادهای غیردیپلمات به رفتار خودسرانه گرایش پیدا کردند. در وضعیت بلاتکلیف سیاست خارجی دولت احمدی نژاد، تدریجا به این باور رسیدند که بی نیاز از دیپلماسی هستند و آگاهانه یا ناخودآگاه تمایل به تصاحب این جنبه کار که آنرا آسان و تشریفاتی تلقی می کردند، پیدا کردند. در هر حال از سال ۱۳۸۴ با هر تصور سالم و ناسالمی، نظامیان و امنیتی ها در بسیاری موارد بر اساس تشخیص و منافع سازمانی و حتی شخصی، فرصت های ملی در صحنه های بین الملی و دیپلماسی را هدر دادند و گاه شخم زدند. این شیوه عمل در دولت احمدی نژاد فراگیر شد و به اوج خود رسید و در دولت روحانی تداوم یافت. این شیوه عمل تا آن حد افراطی بود که مثلا در سوریه و مبارزه با داعش، نظامیان با دولت روسیه بیش از وزارت خارجه کشور خودشان هماهنگ بودند. نتیجه کار واقعا فاجعه بار بود. همان که سردار سلیمانی در ماه های آخر حیاتش با خشم و تاثر شدید درباره غیرقابل اعتماد بودن روسها و نتایج پرهزینه اعتماد به آنها گفته بود.
به ماجرای سال ۱۳۸۰ و همکاری ایران با آمریکا در حمله به افغانستان باز گردیم. آیا درست است که همکاری ایران در حمله آمریکا به افغانستان به خاطر قتل عام پرسنل نمایندگی ایران در مزارشریف در سال ۱۳۷۷ بود؟
بله . ولی علت همکاری ایران با آمریکا در حمله به افغانستان دلایل خیلی مهم دیگری هم داشت. تصمیمی راهبردی در چارچوب امنیت ملی و اقتدار ملی ایران بود. متغیر های اصلی راهبرد ایران ابعادی مهمتر از مجازات طالبان داشت. برای ایران اهمیت داشت که اولا: حمله آمریکا به افغانستان باعث ماندگاری آمریکا در چارچوب یک جنگ فرسایشی کنار مرزهای ایران نشود. ثانیا: سرنوشت آینده افغانستان تا حد ممکن توسط مردم افغانستان رقم بخورد و ثالثا: افغانستان بعد از طالبان، همسایه صمیمی و متحد ایران باشد. یعنی قطعا جنایت طالبان در همکاری ایران با آمریکا موثر بود. اما موضوع با حمله آمریکا به افغانستان اهمیت خیلی بیشتر از تنبیه طالبان هم پیدا کرده بود. آینده افغانستان پس از حمله آمریکا به تصمیم ایران بستگی داشت و این وضعیت بصورت راهبردی برای ایران و منطقه اهمیت زیادی داشت. اگر قرار بود طالبان در افغانستان توسط آمریکا ساقط شود طبعا بهترین نیروهای جایگزین برای تشکیل دولت در کابل متحدان ایران در افغانستان بودند. و این جنبه اهمیت خیلی زیادی برای منافع ملی ایران و امنیت منطقه ای و البته مردم افغانستان داشت.
چه تحولاتی پس از کشتار مزار شریف روی داد که به نوعی همکاری ایران با آمریکا در حمله به افغانستان منجر شود؟
در سال ۱۳۷۷ اجلاس وزرای خارجه ۶+۲ یعنی ۶ کشور همسایه افغانستان و روسیه و آمریکا شدیدا اقدام طالبان را محکوم کردند و از ایران حمایت کردند. مدتی بعد نماینده جدید دبیر کل سازمان ملل در امور افغانستان نیز که یک دیپلمات فعال اروپایی یعنی اسپانیایی بود، اقدام به تشکیل یک نهاد بین المللی برای همکاری سیاسی علیه طالبان در ژنو کرد. نهادی متشکل از کشورهایی که میزبان شخصیت های مهم سیاسی افغان مخالف طالبان بودند. ایران، آمریکا، ایتالیا و آلمان اعضای این گروه بودند. کار گروهی که بعدا به کار گروه ژنو شهرت یافت. آمریکایی ها به طرز غیر منتظره ای با عضویت پاکستان در این کار گروه مخالفت کرده بودند. با این استدلال درست که حضور نماینده پاکستان باعث انتقال همه مذاکرات به طالبان خواهد شد. مذاکرات ژنو در همکاری ایران و آمریکا نقش موثری داشت.
تحول مهم دیگری هم که در تصمیم گیری ایران موثر بود ترور عجیب و پیچیده احمدشاه مسعود در مقرش در ارتفاعات پنجشیر ۴۸ ساعت پیش از عملیات یازده سپتامبر بود. این اقدام حتی پیش از حمله به نیویورک نشان می داد که حوادث خطرناکی در افغانستان در پیش است. عملیات یازده سپتامبر نشان داد که القاعده قصد دارد افغانستان را بدل به صحنه نبرد گروه های پیرو افراطی ترین قرائت های از اسلام با آمریکا کند و حتی احمدشاه مسعود را هم باید در گام اول حذف می شد.
با درخواست فوری ایران، جلسه فوق العاده ژنو عملا ده روز بعد، یعنی یک هفته پس از عملیات یازده سپتامبر تشکیل شد و طی آن آمریکایی ها اعلام کردند که به افغانستان حمله خواهند کرد. تصمیمی که حداقل اسرائیل، پاکستان وکشورهای عرب منطقه با آن مخالف بودند. بخصوص اسرائیل تلاش می کرد که هدف حمله آمریکا بجای افغانستان، ایران باشد. آمریکا در جلسه ژنو درخواست کرد که ایران درباره ترسیم وضعیت استقرار نیروهای طالبان و مخالفانشان در افغانستان به این کشور اطلاعات بدهد. آنها پیشنهاد کردند که دو مقام نظامی از آمریکا و ایران در جلسه بعدی ژنو شرکت کنند و در این مورد تبادل نظر و اطلاعات کنند. از ایران یک مقام ارشد نیروی قدس مسلط به وضعیت محیطی افغانستان همراه دیپلمات ها به ژنو رفت. ژنرال پنتاگون در جلسه نقشه عملیاتی آمریکا و مناطق مورد نظر برای حمله به طالبان را تشریح کرد. ژنرال ایرانی در پاسخ اعلام کرد که اطلاعات آمریکا در مورد وضعیت استقرار نیروهای طالبان و نیروهای مخالف طالبان غلط است و عمده اهداف تعیین شده برای حمله، محل استقرار نیروهای مخالف طالبان یعنی گروه های متحد احمد شاه مسعود است. ایشان روی نقشه خود، وضعیت واقعی نیروها را تشریح می کند و نشان می دهد که تمام اطلاعات آمریکایی ها که احتمالا از پاکستانی ها دریافت کرده بودند وارونه است. او نهایتا در پاسخ به تقاضای مقام پنتاگون، نقشه هایش را به مقام آمریکایی می دهد. نقشه هایی که مبنای عملیات های بعدی در افغانستان شد.
یعنی واقعا آمریکایی ها تا این حد از وضعیت افغانستان بی اطلاع بودند.
بله دقیقا. آمریکایی ها ابتدا بدون هرگونه هماهنگی با ایران و یا نیروهای جبهه متحد شمال افغانستان، عملیات خود را در این کشور شروع کردند و یک ماه بمباران این کشور توسط جنگنده های غول پیکر و بمب های فوق مدرن آمریکایی کاملا بی ثمر بود. در این فاصله اخضر براهیمی که دوباره نماینده دبیرکل سازمان ملل در امور افغانستان شده بود در تهران به دیدار من آمد. او عرب الجزایری بود و به کشورهای دوست طالبان یعنی پاکستان و عربستان سعودی و امارات بسیار نزدیک بود. او گفت که شواهد نشان می دهد که جنگ آمریکا در افغانستان یک جنگ فرسایشی است و طی آن بیشترین صدمه را همسایگان افغانستان متحمل خواهند شد. او پیشنهاد کرد که کمیته مشترکی میان ایران و پاکستان تشکیل شود و درباره حکومت آینده افغانستان متشکل از طالبان و مخالفان طالبان مذاکره شود. به او گفتم پاکستانی ها و به ویژه سازمان اطلاعات نظامی پاکستان اصلا با ایران همراهی صادقانه ای نداشته اند و ایران در ماجرای قتل عام مزارشریف اعتماد خود را نسبت به نظامیان پاکستان در افغانستان از دست داده است. آنان فقط به دنبال حاکمیت افراطی ترین جناح طالبان هستند. براهیمی گفت بدون همکاری ایران و پاکستان، جنگ فرسایشی درازمدتی در افغانستان در پیش است . به او گفتم موافق نیستم. می توانید به آمریکایی ها هم بگویید که بیهوده وقتشان را در بمباران بیابان ها و کوهستان های افغانستان تلف نکنند. اگر بجای عملیات کور، محاصره نیروهای جبهه متحد شمال افغانستان، یعنی ارتفاعات پنجشیر و شهر مزار شریف را بشکنند، ظرف ده روز کابل توسط نیروهای جبهه متحد آزاد خواهد شد.
اظهارات من متکی به مذاکراتم با سردار سلیمانی بود. سردار سلیمانی به شکست سریع طالبان در صورت همکاری آمریکایی ها با نیروهای جبهه متحد شمال افغانستان باور داشت.
براهیمی با نظرات من همراه نشد ولی ظاهرا این مذاکرات را به آمریکای ها منتقل کرده بود و در واشنگتن منجر به تشدید بحث های داخلی میان وزارت دفاع آمریکا و وزارت خارجه آمریکا شده بود. پاول وزیر خارجه آمریکا و همکارانش مدافع همکاری با ایران در افغانستان بودند و چینی معاون جورج بوش و رامسفلد وزیر دفاع او شدیدا مخالف همکاری با ایران بودند. پاول ظاهرا پس از دریافت مطالب گفتگوی من با براهیمی، بیش از پیش پافشاری می کند که ادعای ایران در مورد سقوط سریع کابل ارزش سنجش در میدان را دارد. این پافشاری منجر به تصمیم وزارت دفاع آمریکا برای همکاری می شود. مذاکرات ژنرال های ایران و آمریکا در ژنو نتیجه این تغییرات بود.
ادامه اقدامات شما چه بود؟ آیا نقش دیپلماسی در ژنو پایان یافت یا تداوم یافت؟ نقش دیپلماسی در ادامه کار چه بود؟
پس از آخرین مذاکرات ژنو، قرار شد که موافقت ایران برای همکاری نیروهای جبهه متحد شمال افغانستان با آمریکایی ها به آنان نیز ابلاغ شود. پیش از این و پس از ترور احمد شاه مسعود، تیم سه نفره ای متشکل از ژنرال فهیم، دکتر عبدالله و یونس قانونی، جانشین او در فرماندهی جبهه متحد شمال شده بود. قرار شد که من عازم دوشنبه پایتخت تاجیکستان شوم و با دکتر عبدالله نماینده جبهه متحد که از شمال افغانستان به دوشنبه می آمد مذاکره کنم و او را در جریان نتایج مذاکرات ژنو قرار دهم. به سردار سلیمانی گفتم که من این ماموریت را فقط در صورتی انجام می دهم که ایشان در سفر دوشنبه همراهم باشد و شخصا دکتر عبدالله را در مورد اقدامات نظامی و شیوه همکاری نظامی با آمریکایی ها توجیه کند. سردار سلیمانی نهایتا پذیرفت و مشترکا عازم دوشنبه شدیم. در دوشنبه به دکتر عبدالله گفتم که با همکاری شما با آمریکایی ها برای بدست گرفتن قدرت در افغانستان موافقیم و سردار سلیمانی توصیه هایی در این رابطه دارند. عبدالله گفت که رفتار آمریکایی ها تغییر کرده و آنان را از تصمیمشان برای همکاری نظامی با جبهه متحد مطلع کرده اند. سردار سلیمانی توضیح دادند که اطلاعات آمریکایی ها در میدان، بسیار ناقص و غالبا غلط است و لازم است رهبران جبهه متحد فعالانه برخورد کنند و هر زمان اطلاعات درست را به آمریکایی ها منتقل کنند و مراقب ترفندهای نظامیان پاکستانی در منحرف کردن آمریکایی ها از مسیر درست باشند. روی روش های تاکتیکی برای مصون سازی مناطق تحت کنترل خودشان از حملات آمریکایی ها نیز با آنان تفاهم کنند.
این مذاکرات مقدمه همکاری جبهه متحد شمال افغانستان با نیروهای آمریکایی شد. آمریکایی ها برنامه عملیاتی خود را به کلی تغییر دادند. حملات خود را روی شکستن محاصره نیروهای جبهه متحد شمال در ارتفاعات پنجشیر و شهر مزار شریف و شهرهای دیگر مجاور متمرکز کردند و نتیجه کار کاملا ثمر بخش بود. تقریبا در همان مدت پیش بینی سردار سلیمانی، کابل توسط نیروهای جبهه متحد شمال آزاد شد.
به رغم نقش ایران در سقوط سریع طالبان در افغانستان، آمریکاییها پس از ساقط کردن طالبان رویه خود را عوض کردند. در ژانویه سال بعد جرج بوش در سخنرانی اش ایران را محور شرارت نامید. آیا نسبت به این همکاری تردیدی ایجاد نشد؟
نکته خیلی مهم این است که دو مسئله باید کاملا تفکیک شود. موضوع اول این است که ایران برای خوشایند آمریکا در افغانستان با این کشور همکاری نکرده بود. در چارچوب مصالح ملی و امنیت ملی ایران،طبق اهداف مورد نظر خودش این تصمیم را گرفته بود. و موضوع دوم سخنرانی جرج بوش علیه ایران است. این سخنرانی نتیجه موفقیت جناح تندروی در آمریکا بود که به شدت با ایران مخالف بود. درباره اش خواهم گفت؛ اما تصمیم به همکاری در افغانستان یک تصمیم ملی بر اساس مصالح ملی، منافع ملی و امنیت ملی ایران بود. حتی من مطرح کردم که در صورت تصمیم نظام به همکاری با آمریکا، می توان مطالبات دیگری مثل رفع تحریم های اقتصادی آمریکا ( که البته آن زمان محدود و خیلی خیلی کمتر از تحریم های هسته ای بود.) را نیز مطرح کرد. با این پیشنهاد صریحا مخالفت شد و تاکید گردید که فقط در رابطه با افغانستان با آمریکایی ها مذاکره و همکاری شود.
اتفاقا به همین دلیل ایران واکنش های رسانه ای تندی نسبت به اظهارات جرج بوش نشان داد؛ اما همکاری های خود را با آمریکا قطع نکرد. همکاری های مهمی در ساماندهی وضعیت افغانستان ادامه یافت و حتی سال بعد در ماجرای حمله آمریکا به عراق باز هم ایران با آمریکا همکاری کرد. در ماجرای حمله به عراق ابتدا مذاکراتی مشابه مذاکرات افغانستان در ژنو شکل گرفت؛ اما باز با فشار جناح تندرو آمریکا و اسرائیل و عرب های منطقه این مذاکرات متوقف شد و در نتیجه به ابتکار ایران عملا مذاکرات با آمریکا به رهبران شیعه عراق به ویژه مرحوم سیدعبدالعزیز حکیم سپرده شد. در عین حال ایران در عراق نیز شیوه همکاری مشابهی را در ساماندهی امور این کشور پس از حمله آمریکایی ها دنبال کرد و موضع خود را از طریق عراقی ها به آمریکا منعکس و نظرات خود را اعمال می کرد. در افغانستان نیز تحولات کلیدی با کسب نظر و جلب موافقت ایران دنبال می شد. تعیین حامد کرزای به عنوان سرپرست دولت موقت و سپس رئیس جمهور افغانستان با تایید و حمایت ایران صورت گرفت و بسیاری از تحولات سیاسی مهم دیگر نیز با موافقت ایران نهایی می شد. تا پایان دولت خاتمی، تمامی تحولات مهم در افغانستان به شکلی منوط به موافقت ایران بود.
در اجلاس بن هم ایران شرکت فعالی داشت.
بله . به درخواست من دکتر ظریف به عنوان نماینده ایران به همراه مدیران ارشد همکارم در غرب آسیا و افغانستان در این اجلاس شرکت کردند. مذاکرات مهمی بود. مباحث قابل بحث در بن قبلا با جزئیات کامل در تهران با نهادهای اطلاعاتی و نظامی ذیربط و شورای عالی امنیت ملی مرور شده بود. دلیل درخواست موکد من از دکتر ظریف جهت شرکت در اجلاس بجای خودم، توانایی بالای دکتر ظریف در مذاکرات چندجانبه بود. در پاسخ تردیدهای ایشان، اطمینان دادم که در داخل کشور همه چیز با نهادهای ذیربط نظامی و اطلاعاتی هماهنگ است و همه جزئیات کار با تفاهم تنظیم شده است. هیچ اختلاف نظری با سردار سلیمانی و سایر نهادهای نظامی و اطلاعاتی و امنیتی وجود ندارد. علاوه بر هماهنگی های داخلی، غالب مسائل با آمریکایی ها و اروپایی ها نیز هماهنگ شده بود.
با این ابعاد همکاری، چرا جرج بوش یکسال بعد در ژانویه سال ۲۰۰۲ علیه ایران سخن گفت و ایران را محور شرارت نامید؟
در این مورد قبلا هم گفته ام . دکتر ظریف هم چند بار مطرح کرده اند. این اظهارات نتیجه اقدامات اسرائیل و فشار جناح تندرو ضد ایرانی در حاکمیت آمریکا روی رئیس جمهور آمریکا بود. کسانی که به شدت با همکاری آمریکا با ایران در افغانستان مخالف بودند. دوهفته پیش از سخنرانی جرج بوش، اسرائیل اعلام کرد که موفق به کشف یک محموله اسلحه شده که از ایران بارگیری شده و حامل سلاح های ایرانی برای یاسر عرفات است. سلاح ها را هم به نمایش گذاشتند. همزمان با انتشار این خبر اسرائیل یک فعالیت گسترده دیپلماتیک در سطح جهان علیه ایران براه انداخت.
اما واقعیت چه بود؟ سلاح های ایرانی که در کشتی کارین آی توسط دولت اسرائیل کشف و ضبط شد محور یک سناریو تبلیغاتی اسرائیلی بود. سناریو این بود که ایران با سوء استفاده از فضای مثبتی که بخاطر همکاری اش با جامعه جهانی در افغانستان ایجاد شده؛ در صدد مسلح کردن عرفات برای ایجاد بحران جدیدی در داخل اسرائیل برآمده است. من هرگز نتوانستم اطمینان حاصل کنم که آیا کل طرح جعلی بوده یا تقاضایی جعلی وجود داشته و سلاح ها از بندر شهید رجایی بارگیری شده است. حتی اگر تقاضایی هم از سوی عرفات وجود داشته واضح است که از ابتدا تا انتها یک عملیات فریب توسط اسرائیل بوده است و تقاضا از ابتدا از سوی اسرائیلی ها جعل و یا کاملا هدایت شده است. جنجال کشتی کارین آی یک پیروزی تبلیغاتی برای اسرائیل بود و البته خساراتی هم داشت از جمله بکار بردن نام ایران در فهرست کشورهای محور شرارت توسط رئیس جمهور آمریکا. اما قرار نبود که ایران مقاصد راهبردی خود در افغانستان و عراق را در واکنش به این مواضع کنار بگذارد.
همکاری های ایران با جامعه جهانی پس از استقرار دولت کرزای در کابل نیز ادامه یافت. چه شد که شرایط تغییر کرد.
تا پایان کار دولت اصلاحات در سال ۱۳۸۴ روابط خیلی خوب ایران و افغانستان تداوم یافت. ایران ارتباطات سرزمینی خود را با افغانستان با احدات پل روی رود مرزی در سیستان و بلوچستان و احداث جاده مهم هرات به مشهد و کمک مالی برای احداث راه آهن مشهد ـ هرات با هزینه دو کشور، گسترش داد. اینها از جمله نتایج کمک های بین المللی ایران به توسعه افغانستان بود. در دولت احمدی نژاد نیز بخش های زیادی از این همکاری های راهبردی اقتصادی میان دو کشور گسترش یافت، اما یک تحول مهم از چشم بسیاری مثل من که از وزارت خارجه و دولت خارج شده بودم دور مانده بود. از سال ۱۳۸۴ یک تصمیم راهبردی مهم مسیر روابط دو کشور را تغییر داده بود. اولویت ایران تغییر کرده بود.
با بحرانی شدن روابط ایران و آمریکا و سایر کشورهای غربی بر سر برنامه هسته ای ایران و ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل، اولویت های منطقه ای نیز تغییر کرده بود. تداوم حضور آمریکا در افغانستان با شرایط جدید سازگار نبود. اعمال فشار در افغانستان به آمریکا برای خروج هرچه سریعتر از افغانستان راهبرد جدیدی بود که تا سالیان طولانی وزارت خارجه از آن اطلاعی نداشت. با تغییر دولت عملا سیاست خارجی منطقه ای بطور کامل از وزارت خارجه خارج شده بود و تصمیمات اتخاذ شده حتی به اطلاع وزارت خارجه هم نمی رسید. فعالیت های دیپلماتیک ایران در افغانستان جای خود را به فعالیت های دیگری داده بود.
شما در مقاله «اصلاح طلبان، اصولگرایان و طالبان در دو پرده» در سال ۱۴۰۰ به جزئیات زیادی در رابطه بااین تحولات پرداخته اید.
بله گفته ام که از سال ۱۳۸۴ سیاست های ایران در رابطه با دولت افغانستان و تدریجا با طالبان به کلی تغییر کرد. این وضعیت همزمان با خارج شدن کامل اختیار مدیریت روابط منطقه ای ایران از وزارت خارجه و انتقال آن به سپاه قدس بود. به دلیل همین تغییر اساسی، تا سال ۱۳۹۲ وزارت خارجه تقریبا هیچ ورود موثری به مسائل حساس منطقه ای از جمله افغانستان نداشت و در دولت روحانی نیز ورود وزارت خارجه به این حوزه ها بسیار محدود و ناچیز بود. تاسف بارتر آن بود که در سایه این مناسبات جدید، بازوی قدرت دیپلماسی ایران بکلی قطع شده بود و ایران با تنها نیمه نظامی و امنیتی خود تحولات منطقه را مدیریت می کرد. از سال ۱۳۸۴ راهبردهای ملی ایران منحصرا به سطح راهبردهای عملیاتی ـ نظامی تنزل پیدا کرد. راهبردهای ایران در افغانستان به سمت همکاری با طالبان برای مواجهه با آمریکا در وضعیت درگیری احتمالی ایران و آمریکا سوق پیدا کرد و منظومه دیپلماسی راهبردی در زیر ابتکارات عملیاتی نظامی نابود شد. آثار این تغییر را می توان در فرآیند خروج آمریکائیان از افغانستان مشاهده کرد. در این مدیریت تدریجا سپاه قدس درگیر مبارزه با داعش در عراق و سوریه نیز شده بود و عملا افغانستان نیز چه از نگاه ایجاد لشکر فاطمیون و چه از نگاه چگونگی تعامل با طالبان و دولت افغانستان، تحت الشعاع سیاست های ضد داعشی و ضد آمریکایی سپاه قدس در منطقه قرار گرفت. در این فرآیند دیگر اثری از دیپلماسی نبود و عملا دیپلماسی در روابط ایران و افغانستان تقریبا فروپاشیده بود. سردی روابط ایران با رئیس جمهور افغانستان بخاطر عدم مدیریت دیپلماتیک روابط و دخالت ایران در انتخابات افغانستان که مورد ادعای اشرف غنی بود؛ روابط پنهان ایران با طالبان جدید که به ادعای پاکستانی ها ایران در ظهور مجددش موثر بود؛ ادعای آمریکایی ها در مورد فروش سلاح توسط ایران به طالبان، انتشار اسنادی در مورد آموزش نظامیان طالبان در اردوگاه هایی در ایران، تاسیس دفاترطالبان در زاهدان و مشهد، گزارش رسانه های روسی درمورد همکاری مشترک ایران و طالبان در صورت حمله آمریکا به ایران، ترور ملا اختر منصور رهبر طالبان توسط آمریکائیان در مسیر بازگشت از سفر دو ماهه به ایران در مرز دو کشور، سفر ناموفق دبیر شورای امنیت ملی ایران به افغانستان و گلایه های تند رئیس جمهور افغانستان در مورد کمک های نظامی ایران به طالبان، و موارد دیگری که در آن مقاله تشریح کرده ام، ترسیم کننده دو دنیای کاملا متفاوت در روابط ایران و افغانستان طی دو دهه است. اینها تنها حکایت از فروپاشی کامل دیپلماسی در روابط ایران و افغانستان نداشت. نمونه ای قابل تعمیم در دیپلماسی ایران در کل منطقه بود.
شما با تغییر سیاست ایران موافق نبودید؟ آیا ماندگاری بیشتر آمریکا در افغانستان برای با امنیت ملی ایران تهدید نبود؟
تحلیل نظامیان در مورد ماندگاری آمریکا در افغانستان غلط بود. افغانستان چیزی برای ماندن آمریکا نداشت. سایر کشورهایی که به آمریکا پایگاه نظامی دائمی و موقت داده اند نیازهای آمریکا را در چارچوب راهبردهای کنونی این کشور در کل منطقه کاملا پوشش می دهند. اما اگر قرار بود که آمریکا از افغانستان برود؛ باید برای سناریوی خروج آمریکا از افغانستان، ایران طرح و برنامه مشخص می داشت. ایران در حالی که تعیین کننده ترین کشور منطقه در تحولات سال ۲۰۰۱ افغانستان تلقی می شد در سال ۱۴۰۰ تحقیر آمیز ترین نقش را در منطقه در رابطه با تحولات افغانستان ایفا کرد. در واقع وزارت خارجه به خاطر حذف از تحولات دیپلماتیک افغانستان، غافلگیر شده بود. در حالی که همه کشورهای منطقه می دانستند که چه تحولاتی در پیش است ایران نه تنها چشم اندازی راهبردی نسبت به تحولات نداشت بلکه هیچ کشوری نیز ایران را طرف مشورت و مذاکره خود قرار نداده بود. رفتن آمریکائیان منجر به فروپاشی دولتی شد که نزدیکترین روابط را با ایران داشت و از ظرفیت بزرگ مناسبات راهبردی میان دو کشور حمایت می کرد و بجایش دولتی حاکم شد که تنها مناسبات عملیاتی با ایران داشت.
آیا نظرات شما با نظرات سپاه قدس در رابطه با تحولات افغانستان سازگار است؟
همیشه ممکن است اختلاف نظر میان نهادهای گوناگون از جمله نهاد متولی دیپلماسی و نهاد نظامی وجود داشته باشد. اما در هیچ جای دنیا نهاد دیپلماسی را حذف نمی کنند و نهاد نظامی را جایگزین نهاد دیپلماسی نمی کنند؛ حتی اگر بنای کار نظامی داشته باشند. در سال ۱۴۰۰ هیچکس در ایران انتظار چنین تحول بزرگی در افغانستان نداشت. همین جنبه هم حکایت از فروپاشی برنامه راهبردی ایران در افغانستان داشت. من نمی دانم چرا سپاه قدس از سال ۱۳۸۴ همه چیز را فدای نظامی گری در منطقه و از جمله درافغانستان کرده است؛ اما مسلما آنچه بر ایران در تحولات افغانستان گذشت مایه تحقیر همه از جمله سپاه قدس بود. ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای به بازوی قدرتمند دیپلماسی در منطقه نیاز داشته و دارد و متاسفانه این بازو از سال ۱۳۸۴ قطع شده و میان نهادهای دیگر تقسیم شده بود.
سیاست جمهوری اسلامی ایران نسبت به طالبان باید چه باشد؟
فرصت های ایران در افغانستان به شدت تخریب شده است و فعلا به رغم همه پیوندهای ماندگار و با ارزش فرهنگی میان دو کشور، موقعیت ایران در این کشور بسیار آسیب دیده است. در واقع دوران تاثیرگذاری ایران در این کشور سپری شده است. مسئولیت این تغییرات برعهده کسانی است که بی خردانه و تنگ نظرانه به ماندگاری فرصت های ایران در افغانستان کمک نکرده اند. اما حالا پیشینه روابط صمیمی دو کشور به تاریخ پیوسته و وضعیت کاملا متفاوت شده است . قرار نیست ایران حکومتی را در افغانستان ساقط کند. حالا طالبان، رژیم حاکم در کشور همسایه ایران است و همزیستی با هر همسایه جغرافیایی و رعایت آداب همجواری در مناسبات ایران و افغانستان ضرورتی اصولی و قطعی است و تفاوتی ندارد که در افغانستان چه کسی حاکم باشد و ما دوستش داشته باشیم یا نداشته باشیم.
به نظر می رسد که طالبان نیز تغییرات زیادی کرده و هویتی متفاوتی پیدا کرده است.
حتما طالبان امروز نسبت به طالبان ۲۵ سال پیش تفاوت های زیادی دارد. مسئولان کشور افغانستان با تجربه تر و حتی گاه پخته تر از طالبان در دوره گذشته عمل می کنند. اما بهرحال طالبان از اسلامی سخن می گوید که با فرهنگ ایرانیان و حتی اسلام به روایت جمهوری اسلامی ایران سازگار نیست. طالبان همچون گذشته رفتاری مرتکب می شود که به قول مرحوم هاشمی رفسنجانی باید آینه عبرت نظام در ایران باشد و با مواجهه با طالبان درک کنیم که منتقدان جمهوری اسلامی ایران و جوامع دیگر جهان چگونه به رفتار افراطی ما نگاه می کنند و نظام باید تلاش کند که با درک این ناهنجاری ها، از اسلام سازگار با جمهوریت، سازگار با دموکراسی و سازگار با فهم جامعه بشری از مفهوم حقوق بشر، دفاع کند .