جاهلیت، در کلام امیرالمومنین فقط با انحطاط دینی تعریف نمی شود، بلکه جنبه دیگر آن انحطاط زندگی دنیوی است که با شاخص هایی مانند کیفیت پائین خوراک و پوشاک و مسکن تعریف می شود.
آیت الله محمد سروش محلاتی نوشت: روزها میگذرد و پایتخت و بسیاری از شهرهای بزرگ دیگر ، به دلیل آلودگی شدید هوا، در شرایط نیمه تعطیل قرار دارد و عجیب تر آنکه برخی کلان شهرها در طول سال این آلوگی را تحمل می کنند! و همین شرایط است که روزانه عده ای را روانه بیمارستان و عده دیگری را روانه گورستان می کند. این چه وضعی است و چرا ما باید اینگونه زندگی کنیم؟ آیا این اوضاع، اضطراری و خارج از اراده ما است و یا سوء تدبیر ما را به اینجا رسانده است ؟ پاسخ این پرسش با کارشناسان است.
ولی آنچه به حوزه دین مربوط می شود آن است که: آلوگی هوا نیز مانند آلودگی آب و نامناسب بودن تغدیه و کاهش سطح سواد و دانش، علامت انحطاط جامعه و نوعی عذاب الهی است. در ادبیات اسلامی از اوج انحطاط، به “جامعه جاهلی” تعبیر می شود که علاوه بر دو ویژگی شرک اعتقادی و خشونت اخلاقی، از تنگنای معیشت برخوردار است. امیرالمومنین جاهلیت را “شر دین” و “شر دار” توصیف می کند و “شر دار” همان پست ترین زندگی است که مردم از حداقل های زندگی مانند اب سالم و غذای مناسب محروم اند:
تَشْرَبُونَ اَلْکَدِرَوَ تَأْکُلُونَ اَلْجَشِبَ آبتان تیره و ناگوار و خوراکتان گلو آزار (خطبه ۲۶ نهج البلاغه ترجمه شهیدی)
در اینجا می توان پرسید که چرا امیرالمومنین(ع) جامعه جاهلی را با چنین اوصافی مورد ملامت قرار می دهد؟ مگر آلودگی آب یا غذا برای عرب های جاهلی، امری خود خواسته و انتخابی بود؟! البته آنها آن شرایط را انتخاب نکرده بودند و نباید به خاطر آن ملامت شوند ولی آیا بدلیل انکه ان شرایط را پذیرفته و به ان تن داده بودند و برای تغییر و اصلاح ان تلاش نمی کردند، شایسته ملامت نبودند؟
جاهلیت، در کلام امیرالمومنین فقط با انحطاط دینی تعریف نمی شود، بلکه جنبه دیگر آن انحطاط زندگی دنیوی است که با شاخص هایی مانند کیفیت پائین خوراک و پوشاک و مسکن تعریف می شود و مهم تر از همه انها سلامت روانی و آرامش روحی است که امیرالمومنین جامعه جاهلی را از ان محروم می دانست:
نَوْمُهُمْ سُهُودٌ وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ (خطبه دوم نهج البلاغه) بفرموده حضرت: آنها در خواب هم آرامش نداشتند و سرمه چشم آنها اشک بود. یعنی در ان جامعه، شادی پیدا نمی شد و برای آرایش چشمان چیزی جز اشک نداشتند! و البته کسانی که روز را در غم و غصه بگذرانند، شب نیز از خواب راحت و آسایش محرومند.
و این ترسیمِ جاهلیت در کلام امیرالمومنین هشداری است تا مبادا مسلمانان بدان برگردند و پس از جاهلیت نخست، بار دیگر گرفتار جاهلیت شوند!